MP Board Class 6th Sanskrit Solutions Surbhi Chapter 19 विज्ञानस्य आविष्काराः
MP Board Class 6th Sanskrit Chapter 19 अभ्यासः
प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत (एक शब्द में उत्तर लिखो)
(क) वस्तूनि केन शीतलानि भवन्ति? (वस्तुएँ किससे ठंडी होती हैं?)
उत्तर:
हिमशीतकेन (फ्रीज से)
(ख) वायुयानं केन मार्गेण गच्छति? (वायुयान किस मार्ग से चलता है?)
उत्तर:
आकाशमार्गेण
(ग) कस्य यन्त्रस्य गतिः वायुयानात् दुततरा भवति? (किस यन्त्र की गति वायुयान की अपेक्षा तीव्र होती है?)
उत्तर:
राकेट यन्त्रस्य।
प्रश्न 2.
एकवाक्येन उत्तरं लिखत (एक वाक्य में उत्तर लिखो)
(क) रक्षाक्षेत्रे कस्य यन्त्रस्य महती भूमिका भवति? (रक्षा क्षेत्र में किस यन्त्र की महत्वपूर्ण भूमिका होती है?)
उत्तर:
रक्षाक्षेत्रे राडारयन्त्रस्य महती भूमिका अस्ति। (रक्षा क्षेत्र में राडार यन्त्र की महत्वपूर्ण भूमिका होती है।)
(ख) आवश्यकता केषां जननी अस्ति? (आवश्यकता किसकी जननी है?)
उत्तर:
“आवश्यकता आविष्काराणां जननी अस्ति”। (आवश्यकता आविष्कारों की जननी है।)
प्रश्न 3.
उचितशब्दैः रिक्तस्थानानि पूरयत (उचित शब्दों से रिक्त स्थानों को पूरा करो)
(क) नाटकदर्शनं ……….. भवति। (दूरदर्शनस्य/दूरदर्शनेन)
(ख) शिक्षाक्षेत्रे ……….. महती भूमिका अस्ति। (सङ्गणकयन्त्रस्य/सङ्गणकयन्त्राय)
(ग) वार्तालापः ………. भवति। (दूरभाषयन्त्रेण/दूरभाषयन्त्रस्य)
उत्तर:
(क) दूरदर्शनेन
(ख) सङ्गगणकयन्त्रस्य
(ग) दूरभाषयन्त्रेण।
प्रश्न 4.
उचितं मेलयत (उचित को मिलाइए)
उत्तर:
(क) → 3
(ख) → 1
(ग) → 5
(घ) → 2
(ङ) → 4
प्रश्न 5.
बहुवचनं लिखत (बहुवचन लिखो)
(क) अस्
(ख) भू(भव्)
(ग) गम् (गच्छ)
उत्तर:
योग्यताविस्तारः
1. स्वशिक्षकस्य सहाय्येन पञ्चवैज्ञानिकानां नामानि तेषाम् आविष्काराणां नामानि च लिखत। (अपने शिक्षक की सहायता से पाँच वैज्ञानिकों के नाम और उनके आविष्कारों के नाम लिखो)
उत्तर:
पाँच वैज्ञानिकों के नाम तथा उनके आविष्कार
- गैलीलियो – टेलिस्कोप
- न्यूटन – गुरुत्वाकर्षण
- सी. वी. रमन – रमन इफैक्ट
- जगदीश चन्द्र बोस – कृषकोग्राफ
- मैडम क्यूरी – रेडियम
2. गृहे उपलभ्यानां वस्तूनां नामानि लिखत। (घर में उपलब्ध वस्तुओं के नाम लिखो)
उत्तर:
मम नाम राजीवः।
मेरा नाम राजीव है।
(क) मम गृहे संगणक यंत्रम् अस्ति।
मेरे घर में कम्प्यू टर है।
(ख) मम गृहे दूरभाषयन्त्रम् अस्ति।
मेरे घर में टेलीफोन है।
(ग) मम गृहे आकाशवाणीयंत्रम् अस्ति।
मेरे घर में रेडियो है।
(घ) मम गृहे हिमशीतकम् अस्ति।
मेरे घर में फ्रीज है।
(ङ) मम गृहे स्कूटरयानम् अस्ति।
मेरे घर में स्कूटर है।
(च) मम गृहे विद्युतव्यजनानि सन्ति।
मेरे घर में विद्युत पंखे हैं।
(छ) मम गृहे वस्त्रप्रच्छालन यंत्रम् अस्ति।
मेरे घर में वस्त्र धोने की मशीन है।
(ज) मम गृहे जल-उत्थापनयंत्रम् अस्ति।
मेरे घर में पानी लिफ्ट करने की मशीन है।
(झ) मम गृहे टंकणयंत्रम् अस्ति।
मेरे घर में टाइप करने की मशीन है।
(ञ) मम गृहे कारयानम् अस्ति।
मेरे घर में ‘कार’ गाड़ी है।
विज्ञानस्य आविष्काराः हिन्दी अनुवाद
आधुनिक युगं विज्ञानस्य आविष्काराणां युगम् अस्ति। अस्माकंगृहे अपि विज्ञानेन निर्मितानि बहूनि यन्त्राणि भवन्ति। यथा एतत् हिमशीतकम्। अस्मिन् स्थापितानि वस्तूनि शीतलानि भवन्ति। अधुना गृहे-गृहे अस्य उपयोगः भवति। ग्रीष्मकाले अस्य उपयोगः अधिकः भवति।
अनुवाद :
आधुनिक युग विज्ञान के आविष्कारों का युग है। हमारे घर में भी विज्ञान के द्वारा निर्मित बहुत से यन्त्र होते हैं। जैसे-
यह ‘हिमशीतकम्’ (रेफ्रिजरेटर) है। इसमें रखी हुई वस्तुएँ ठंडी हो जाती हैं। आज घर-घर में इसका उपयोग होता है। ग्रीष्मकाल में इसका उपयोग बहुत अधिक होता है। एतत् आकाशवाणीयन्त्रम् अस्ति। अनेन यन्त्रेण वयं समाचारान्, भाषणानि, गीतानि च शृणुमः। अनके शैक्षिकाः कार्यक्रमाः अनेनैव प्रसारिताः भवन्ति।
अनुवाद :
यह आकाशवाणी यन्त्र (रेडियो) है। इस यन्त्र से हम समाचारों को, भाषणों को तथा गीतों को सुनते हैं। अनेक शैक्षिक कार्यक्रम (शिक्षा सम्बन्धी कार्यक्रम) इससे ही प्रसारित होते हैं।
एतत् दूरदर्शनम् अस्ति। एतत् अत्याधुनिकं दृश्य-श्रव्यं साधनम् अस्ति।-
दूरदर्शनेन वयं गीतानि, नाटकानि, समाचारान् इत्यादीन् शृणुमः पश्यामः च। एतत् दूरवाणीयन्त्रम् अस्ति। अनेन यन्त्रेण जनाः दूरस्थैः जनैः सह वार्तालापं कुर्वन्ति।
अनुवाद :
यह दूरदर्शन है। यह अत्याधुनिक दृश्य-श्रव्य साधन है। दूरदर्शन से हम गीतों, नाटकों, समाचारों इत्यादि को सुनते हैं, और देखते हैं। यह दूरवाणी यन्त्र (टेलीफोन) है। इस यन्त्र से लोग दूर स्थानों पर स्थित लोगों के साथ वार्तालाप करते हैं।
एतत् चलवाणी यन्त्रम् अस्ति। अनेन यन्त्रेण जनाः यात्रायां सर्वत्र वा अन्यैः जनैः सह वार्तालापं कुर्वन्ति।
एतत् सङ्गणकयन्त्रम् अस्ति। अनेन सर्वेषु क्षेत्रेषु क्रा. न्तिकारिपरिवर्तनं जातम्। इदानीं शिक्षाक्षेत्रे अपि अस्य महती भूमिका अस्ति।
अनुवाद :
यह चलवाणी यन्त्र है। इस यन्त्र से (Mobile से) लोग यात्रा में सभी जगह अथवा अन्य लोगों के साथ वार्तालाप करते हैं।
यह संगणकयन्त्र है (कम्प्यूटर है)। इससे सभी क्षेत्रों में क्रान्तिकारी परिवर्तन हो गया है। अब शिक्षा के क्षेत्र में भी इसकी बड़ी महत्वपूर्ण भूमिका है।
एतत् वायुयानम् अस्ति। एतद दुतगत्या आकाशे उड्डयति। अनेन जनाः आकाशमार्गेण दूरस्थानं विदेशं वा गच्छन्ति।
एतत् रॉकेटयन्त्रम् अस्ति। अस्य गतिः वायुयानात् अपि द्रुततरा भवति।
एतत् राडारयन्त्रम् अस्ति। एतत् यन्त्रं वायुयानस्य नियन्त्रणं करोति। रक्षाक्षेत्रे अस्य यन्त्रस्य महती भूमिका भवति।
अनुवाद :
यह वायुयान है। यह तेजगति से आकाश में उड़ता है। इससे लोग आकाशमार्ग से दूर स्थान को अथवा विदेश को जाते हैं।
यह रॉकेट यन्त्र है। इसकी गति वायुयान से अधिक होती है। यह राडार यन्त्र है। यह यन्त्र वायुयान का नियन्त्रण करता है। रक्षा के क्षेत्र में इस यन्त्र की बड़ी भूमिका होती है।
एतत् उपग्रह-यन्त्रम् अस्ति। मानव-निर्मितेन अनेन यन्त्रेण सूचना सञ्चारज्ञानं, रक्षाक्षेत्रज्ञानं, भौगोलिकज्ञानं, पर्यावरणज्ञानं च भवति। . सम्प्रति भारतदेश: अणुशक्तिसम्पन्नः देशः अस्ति। राष्ट्रस्य सुरक्षायाम् अणुशक्तेः महत्ता अस्ति।
उक्तं च-
“आवश्यकता आविष्काराणां जननी अस्ति।”
अनुवाद :
यह उपग्रह यन्त्र है। मनुष्य द्वारा बनाये गये इस यन्त्र से सूचना, सञ्चार ज्ञान, रक्षा क्षेत्र ज्ञान, भौगोलिक ज्ञान और पर्यावरण का ज्ञान होता है। अब, भारत देश अणुशक्ति सम्पन्न देश है। राष्ट्र की सुरक्षा में अणु शक्ति का (अति) महत्व है। और कहा भी गया है-
“आवश्यकता आविष्कारों की जननी है।”
विज्ञानस्य आविष्काराः शब्दार्थाः
यन्त्रम् = यन्त्र, मशीन, उपकरण, हिमशीतकम् = फ्रीज। सम्प्रति = आजकल। उड्डयति = उड़ता है। महती = महत्वपूर्ण। द्रुततरा = अधिक तेज। सुरक्षायाम् = सुरक्षा में। चलवाणी = मोबाइल। सङ्गणकयन्त्रम् = कम्प्यूटर।